patrzeć

1. Dobrze komuś z oczu patrzy «ktoś sprawia wrażenie dobrego, uczciwego człowieka»: Chłopcu można zaufać. Dobrze mu z oczu patrzy. K. Orłoś, Szklarz.

2. Jak się patrzy

a) «świetny, doskonały»: Hipolit był żołnierzem jak się patrzy (...). S. Żeromski, Przedwiośnie. Buty teraz mam jak się patrzy. J. Iwaszkiewicz, Panny.

b) «doskonale, należycie»: Teraz, kiedy dostawi nową meblościankę, to no, no, mieszkanie będzie miał urządzone jak się patrzy. A. Strączek, Wyznanie.

3. (Ktoś, coś wygląda tak,) że aż żal patrzeć «ktoś swoim wyglądem, zachowaniem wzbudza litość, coś jest w opłakanym stanie»: – Muszę się za was wziąć – mówi Tomek – trochę lekkoatletyki dobrze wam zrobi, bo aż żal patrzeć, zupa, a nie mięśnie. H. Ożogowska, Dziewczyna.

4. Nie móc, nie chcieć na kogoś, na coś patrzeć

a) «odnosić się do kogoś niechętnie, pogardliwie, traktować coś jako rzecz nieznośną»: Cholerne, zadowolone z siebie burżuje, nie mogę na nich patrzeć (...). K. Varga, Chłopaki. (...) kochał się bez wzajemności w naszej służącej Helenie Kocewiakównie, która jako gospodarska córka nie chciała na niego patrzeć. Z. Morawski, Gdzie.

b) «mieć kogoś dość, nie chcieć się z kimś widzieć, mając do niego żal, urazę»: Idź stąd. Nie mogę na ciebie patrzeć. Idź, bo cię stuknę. W. Dymny, Opowiadania.

5. Patrzeć daleko «myśleć dalekosiężnie»: Zapadło milczenie. Zebrani mężowie odziani w błękitne lub zielone szaty rozważali niepomyślną nowinę. Przybysz miał słuszność, a ci, którzy go przysłali, umieli daleko patrzeć. Z. Kossak, Przymierze.

6. Patrzeć komuś na ręce «być podejrzliwym, pilnować, by ktoś czegoś nie ukradł, nie oszukał kogoś»: Po to stworzono samorządy, by obywatel znalazł się bliżej władzy, by mógł bezpośrednio angażować się w jej poczynania, by wreszcie – co najważniejsze – mógł tę władzę kontrolować, patrzeć jej na ręce. GW 07/02/2000.

7. Patrzeć się, patrzeć w kogoś, w coś, wpatrywać się w kogoś, w coś jak w (święty) obraz, obrazek, jak w tęczę «uwielbiać kogoś bezkrytycznie, uważać kogoś za doskonałego, widzieć w czymś same zalety»: Mama wpatrywała się we mnie jak w święty obraz. J. Stawiński, Piszczyk. Aktorka powiedziała ten monolog patrząc na swego synka, a gdy skończyła, ekipa kamerzystów, dźwiękowców nie zareagowała. Nikt się nie ruszył. Patrzyli w nią jak w obrazek, jak zaczarowani – uwierzyli! W bajkę! A. Dymna, E. Baniewicz, Ona. Każdy byłby zadowolony widząc, że najładniejsza dziewczyna patrzy w niego jak w tęczę! H. Ożogowska, Dziewczyna.

8. Patrzeć przez czarne okulary; patrzeć czarno na świat «być pesymistą»

9. Patrzeć przez różowe okulary; patrzeć różowo na świat «być optymistą»: Uwielbiam optymizm Pawła! On nawet w najgorszych chwilach zachowuje pogodę ducha. (...) Rzeczywiście patrzę na świat i ludzi przez różowe okulary. Cosm 8/2000.

10. Patrzeć, spoglądać na kogoś, na coś krzywym, kosym, złym okiem; patrzeć na kogoś, na coś bokiem, krzywo, koso, zezem «patrzeć na kogoś, na coś z niechęcią, ze złością, traktować kogoś, coś nieprzychylnie, nieżyczliwie, nie aprobować czegoś»: Nie bądź taka zaborcza. Ostatnio nawet na własną siostrę patrzysz krzywym okiem. Bo uważasz, że nazbyt często rozmawia z twoim ślubnym. PR roz tel 1994. (...) kosym okiem patrzył pan dyrektor Merc na klasę pierwszą B (...). Dopatrywał się w niej zarzewia buntu. E. Zegadłowicz, Zmory. Dziesięciu najbogatszych założyło tę spółdzielnię i bokiem na nas patrzą, początkowo nawet nie chcieli nas dopuścić, chcieli sami, ale zrozumieli, że to może źle się skończyć. Po prostu 14/1954. (...) panienki uczęszczające na komplety pochodziły przeważnie z zamożnych domów i krzywo patrzyły na mój wytarty szkolny mundur. J. Brzechwa, Owoc. Kargul patrzył teraz koso nie na szabrowników, ale na swoich sąsiadów. A. Mularczyk, Sami. Jak należy takie babskie spotkanie urządzić i jak się na nim zachować, aby przyjaciółki nie patrzyły na nas zezem (...). TV mag 2000.

11. pot. Patrzeć, spoglądać spode łba, bykiem «patrzeć, spoglądać nieufnie, wrogo, ponuro, mając pochyloną głowę»: Wiktor ponury i wściekły stał chwilę bez ruchu spoglądając na nich spode łba. I. Jurgielewiczowa, Ten obcy.

12. Spryt, odwaga, bystrość itp. patrzy komuś z oczu «ktoś wygląda na sprytnego, odważnego, bystrego itp.»

13. Źle komuś z oczu patrzy «ktoś sprawia złe wrażenie, budzi nieufność»: Niepotrzebnie zadajesz się z tym Paszą... Temu chłopcu źle patrzy z oczu... J. Brzechwa, Owoc.

(Aż) oczy bolą patrzeć na coś zob. boleć 1.

Bić i patrzeć, czy równo puchnie zob. puchnąć.

Bieda, głód, nędza itp. patrzy komuś w oczy; ktoś patrzy biedzie, nędzy itp. w oczy zob. zajrzeć 1.

Diabeł komuś z oczu patrzy zob. diabeł 4.

Nie patrzeć dalej (niż koniec, czubek) własnego, swojego nosa zob. nos 22.

Patrzeć chciwym, zachłannym, zazdrosnym itp. okiem zob. oko 44.

Patrzeć jak sroka w gnat, w kość zob. sroka 3.

Patrzeć komuś do kieszeni, w kieszeń zob. kieszeń 12.

Patrzeć komuś przez ramię zob. ramię 7.

Patrzeć na coś, na kogoś kątem oka, spod oka zob. oko 45.

Patrzeć (na coś) przez palce zob. palec 13.

Patrzeć na coś z boku zob. bok 5.

Patrzeć na kogoś jak na raroga zob. raróg.

Patrzeć na kogoś, na coś innymi oczami zob. inny.

Patrzeć (na kogoś, na coś) jak cielę, jak wół na malowane wrota zob. wrota.

Patrzeć na kogoś, na coś łaskawym, życzliwym, przychylnym okiem zob. oko 43.

Patrzeć na kogoś, na coś trzeźwym okiem zob. trzeźwy 2.

Patrzeć na kogoś, na coś z góry, z wysoka zob. góra 12.

Patrzeć (na kogoś) wilkiem zob. wilk 3.

Patrzeć swego, swojego nosa zob. nos 14.

Patrzeć z otwartymi, rozdziawionymi ustami, z otwartą, rozdziawioną gębą zob. rozdziawić 1.

Śmierć patrzy komuś w oczy; ktoś patrzy śmierci w oczy zob. oko 59.

Wilkiem komuś z oczu patrzy zob. wilk 4.